Ӧйдиҥ ӧдижин кижи кайкаар! Ары кӧрӧлӧ, бери кӧрӧр jеткелегисте эки jыл элес эдип ӧдӧ коноло, бозогобыска Эл Ойын jууктап келген эмтир. Оныҥ учун бойыныҥ учурыла, тургускан амадуларыныҥ jааныла, программазыныҥ элбегиле аҥыланган байрамды ӧткӱрердеҥ озо калганчы ӧткӧн jыргалдыҥ jедимдерин ле jедиепестерин ылгаган айас «озогызын ойгортып, эскидегизин элтертип» ийзебис кайдар?

Алтай Республиканыҥ башкарузындагы jашӧскӱрим политика, физический культура ла спорт аайынча комитеттиҥ «Эл Ойынды ӧткӱрери керегинде» jӧбинде кичӱ тӧрӧлисте jурттаган калыктардыҥ кӧгӱс кӧрӱминиҥ ӧзӱмин керелеген байрам мындый сӧстӧрлӧ макталат: «Эл Ойын — калыктардыҥ наjылыгын керелеген байрам.

Бойыныҥ бӱдӱрген амадузыла, jон ортодо таркап барганыла бу jыргал Алтай Республиканыҥ кыйуларынаҥ чыгып, jаҥыс та Сибир талазында эмес, бастыра ороон ичинде jарлу болуп калды. Тургуза ӧйдӧ Эл Ойын тӱрк ле славян калыктардыҥ наjылыгыныҥ керечизи болуп калды. Оныҥ программазы сӱреен элбек. Туулу Алтайдыҥ кайкалы болгон Эл Ойынныҥ тӧзӧгӧзи мындый бӧлӱктердеҥ турат: театрлык кӧргӱзӱ, кайчылардыҥ курултайы, jайаан ӧмӧликтердиҥ кӧрӱзи, устардыҥ эдимдериниҥ jарымказы, спорт бӧлӱкте — кӱреш, кӧдӱрге таш, «Аргымактыҥ маҥы», эмдик ӱредиш ле оноҥ до ӧскӧ.

Байрамныҥ тӱӱкизине баштанзабыс, бир ӧйдӧ калыкты сӱӱндирген ле телекейди кайкаткан Эл Ойынныҥ баштапкы алтамдары мындый болгоны jарталат. Ӧткӧн чактыҥ 80-чи jылдарыныҥ экинчи jарымында СССР-да башталган jаҥырта тӧзӧштиҥ экпиндӱ толкулары ороонныҥ ончо калыктарыныҥ сезимдерин ойгозып, талалар сайын «Бис — калык!», «Бис бойыстыҥ кӧгӱс байлыгысты орныктырар учурлу!» деген кычырулар jаҥыланарда, алтай калыктыҥ «кӧзи чокту, кӧкси ойлу» эрлери эптӱ ӧйди ычкынбай, спорттыҥ алтай бӱдӱмдери аайынча фестиваль ӧткӱрер деген шӱӱлтезин угускандар.

Эл Ойынныҥ алтай калыктыҥ ӧзӱмине jетирген камааны керегинде jайалталу журналист Н. В. Витовцев бойыныҥ «Сергей Пекпеев. Политик. Финансист. Дипломат»[2016] деп документ кептӱ повезинде мынайда бичиген эди:

«... Калыктыҥ текши байрамын ӧткӱрер шӱӱлте Jоло jуртка культураныҥ ишчилерин (Борис Кортинди, Александр Сельбиковты, Георгий Кучигашевти, Ногон Шумаровты) экелген. Бу тӧртӱнеҥ ӧскӧ улус база болгон, jе Jолоныҥ эл-јоны jаҥыс ла ӧрӧ адалган эрлерди сананып алгандар. Эмди калык-jон кыймыражып, байрамга белетенип турдылар: калада келер ӧйдӧ ӧткӱрилетен jыргалдыҥ сценарийи тургузылып jаткан, jаҥыс jердиҥ улузы бир колдыҥ беш сабары чылап, jуула тӱшкен, удабас ӧткӱрилетен jыргал керегинде jар автоном областька текши jарлалып калган...

...Jылдар ӧткӧн сайын тӧрӧл jуртында болгон баштапкы Эл Ойынды эске алынганда, Эркей чек ле канатталып чыгатан. Оныҥ кӧстӧри торт ло суркурап, чӱрче ле ырыска кӧмӱле берген турар. Бу ӧйдӧ ол байрамга белетенер тушта аттарды канайда талдаганын, олорго кемдерди отургызарын шӱӱшкенин эске алынатан: «А оноҥ аттар кырдыҥ ары jанынаҥ кӧрӱнип келген...» — деп, Сергей Тимуровичтиҥ кӧстӧринде сӱӱнчиниҥ jаштары мӧлтӱреже берер...

Баштапкы Эл Ойын ӧткӧн кийнинде, туристтер ле байрамныҥ айылчылары алтай калыктыҥ jаан байрамы керегинде солунды бастыра телекейге jарлап ийгендер»[с.91.]

Айдарда, баштапкы Эл Ойыннаҥ бери туй ла одус jыл ӧткӧн, эмди калганчы ӧйлӧрдӧ ӧҥи ӧчӧмиктелип, jалбыштары jылдаҥ jылга jабызап брааткан байрамыс быjыл он алтынчы катап ӧткӱрилетен туру. Мынча кире ӧйдиҥ туркунына бу байрам республиканыҥ Чой ло Майма аймактарынаҥ ӧскӧ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧрин айылдап, 2006 jылдаҥ ала 2014 jылга jетире Jоло jурттыҥ Кабайлу-Межелигинде «шибееленеле», калганчыда келип, Горно-Алтайскта токтогон эди.

Калганчы ӧткӧн Эл Ойын jанынаҥ айдар болзо, оныҥ эҥ jаан аҥылузы байрам эки бӧлӱктӱ болуп, туш-башка jерлерде ӧткӱрилгени болды. Чокымдап айтса, алтай кижиниҥ кӧксин кӱйбӱредип, jӱрегин сыстаткан маргаандар («Аргымактыҥ маҥы» ла «Кӧк-Бӧрӱ») фестивальдыҥ тӧс бӧлӱгинеҥ jарым ай озо (2016 jылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ ортозында) Кабайлу-Межеликте, ачылта-jабылтазы ла спорт маргаандары, jӱзӱн-башка кӧрӱлери jаан изӱ айдыҥ 8-10 кӱндеринде каланыҥ «Спартак» стадионынаҥ ала культураныҥ ла амыраштыҥ паркына jетире чӧйилген.

Эки јыл мынаҥ кайра алтай калыктыҥ бойыныҥ кӱӱниле Арасей тергеезине киргениниҥ 260 jылдыгына ла Алтай Республиканыҥ 25 jылдыгына учурлалган 15-чи Эл Ойынныҥ ачылтазында Эл Курултайдыҥ председатели И. И. Белековтыҥ уткуулду сӧзиниҥ бир бӧлӱгин кайкап уккан эдим:

— Кару jерлештер, калыгыстыҥ эҥ сӱӱген байрамы Алтайыска он беш катап айланып келди! Бу байрам талдама деген Эл Ойындардыҥ бирӱзи болуп, тӱӱкиде артып калзын!

Канайып? Байрамды эки jара бӧлип, эҥ талдама бӧлӱгин jалаҥга апарып ӧткӱреле, арткан-калганын каланыҥ jӱк ле ӱч муҥ кӧрӧӧчи баткалый стадионына кептеп салза, калыкта кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-тап, тӧрӧлчи кӱӱн кайдаҥ келетен? Калыктыҥ jыргалын эки jара бӧлиир деген jастыра шӱӱлте кемниҥ бажына келген? Эл Ойынныҥ ӧткӱреечилери, программаны белетеген улус кандый кӱӱн-тапла башкарынган?

Берилген сурактардыҥ каруузын эмди, байла, кем де jандырып болбос. Олордыҥ каруузы Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ «А» категориялу ишчилериниҥ ле байрамныҥ тӧзӧмӧл кӱреезиниҥ «улу jажыды» болуп артып калар. Айдарда, ӧрӧ айдылган jастыралар катап болбозын деп, тӧс аjаруны jыргалдыҥ темазына ла тургузылган аайына эдери быjылгы Эл Ойынныҥ тӧзӧмӧл кӱреезиниҥ баштапкы амадузы болор учурлу. Алтай калыктыҥ оос чӱмделгезинде ойынныҥ кожоҥдоры деп бӧлӱкке кирген jолдыктар санаагарга кирет пе?

Ойнобосто не келгеҥ?

От аларга келгеҥ бе?

Jыргабаста не келгеҥ?

Jылынарга келгеҥ бе?

Ӧрӧги тӧртjолдыктыҥ сӧстӧринде ойынга келген улус тууразында артпай, кажы ла кижи кожоҥдозын, биjелезин, кӱрееге jуулгандардыҥ сӱӱнчизин ӱлешсин деген шӱӱлте салынган.

Мен сананзам, Эл Ойынныҥ тӧс учуры база мындый «агынла» барар учурлу. Оноҥ ӧскӧ бистиҥ ӧткӱрген байрамдарыста олордыҥ туружаачылары jакшыларга ла кара jонго, тӧзӧӧчилерге ле кӧрӧӧчилерге бӧлине берет.

А ойын-jыргалдыҥ ууламjызы мынайып, тал-ортозынаҥ омырылган соҥында, оныҥ амадулары бӱтпей, артып калары jарт.

Аржан Махин

Автордыҥ фотоjуругында:

2016 jылда ӧткӧн уйатту Эл Ойынныҥ элестери