Jаҥы кирген 2018 jылдыҥ эҥ учурлу деген керектериниҥ бирӱзи тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде Россия Федерациязыныҥ президентин тудар талдаштар болорын айтпазабыс та jарт. Биске, алтай калыкка, бу талдаштар, алдында болгон талдаштарга кӧрӧ, сакылталу болуп турганы база jажыт эмес. Нениҥ учун дезе республикабыстыҥ башчызы, башкарубыстыҥ председатели А.Бердников былтыр jайгыда бисти, алтай калыкты, «Россияны jийт, тонойт ло Россияга тӱкӱрет», «Путинди саткан, Россияны саткан», «Путинди ашкарган», «Путинди аткарган» деп бурулады, эр ле ӱй улустыҥ алды-ӱстин ле jаҥжыккан, оральный, анальный, гомосексул колбуларды тоологон jаман сӧстӧрлӧ айткылады, канчыкка, чочкого, койго тӱҥейледи, ӧскӧлӧндире айтса, ийт jибес, ийнеге кирбес эттире jамандады.

Бу мындый jабарлаш, jамандаш 2014 jылда республиканыҥ башчызын тудар талдаштарда бастырага jуук алтай jурттарда В.Петровко jеҥдирткениле колбулу болгонын ол jажырбайт. А.Бердниковтыҥ ачынган-кородогонынаҥ уксабыс, ол тушта jеҥӱни ол эки ле алтай jуртта, Кош-Агаштыҥ Белтир ле Оҥдойдыҥ Кӱпчеген jурттарында алган эмтир. Бердников алтай калык ого удура болгонын ла нениҥ учун удара болгонын билбес аргазы jок болгон. Албатыга элдеҥ ле озо оныҥ кадровый политиказы jарабаган: Барнаулдаҥ ээчидип экелген кижилери Алтайды тоноор улус болуп калган (вертолетту аҥ-куш кырар, аҥ-куш корыыр парк ачар ла анда ла коммерциялык аҥдаш ӧткӱрер, Майма, Чой ло Турачак аймактардагы Алтайдыҥ байлу агажын садар, «Чуйское» ОПХ-ныҥ jерлерин ле jӧӧжӧзин садар ла оноҥ до ӧскӧ); Горно-Алтайсктаҥ тургускан кижилери Алтайын эмес, а А.Бердниковты корыыр ла албатызын jарар улус болуп калган (2009 jылда Кош-Агаш аймакта болгон вертолет аҥтарылышту браконьер аҥдашта А.Бердниковтыҥ адаанын алдылар, чрезвычайный курултай (съезд) jууп, чиновниктердиҥ Эл Башчызын тудуп, алтай калыктыҥ Курултайын эки бӧлидилер). Экинчизинде, А.Бердников алкы бойы албатыга удура кату сӧстӧр айдар боло берген («Россияга китайларга кырдыртардыҥ бери jанында киргилеген болзогор, эмди табыштанбай отургылагар», «бай кижи вертолетту ла автоматту аҥдаар, jокту кижи jойу ла кӧҥдӧйлӱ аҥдаар», «эки Эл Башчы - экилези придуроктор» ло оноҥ до ӧскӧ). Бот, мындый айалганы биле-тура, ол талдаштарга чыгар jолын белетеп jат. Элдеҥ ле озо Бердников «муниципал фильтрге» иженип, Майма, Чой ло Турачак аймактардыҥ депутаттарыныҥ бастыразына jуугыныҥ ӱндерин бойына jууп алган (эки ӱнди В.Ромашкинге (КПРФ) ле В.Семеновко (ЛДПР) арттырган). Оныҥ чотонгоныла, «муниципал фильтрди» оныла кожо jӱк ле бу эки кандидат ӧдӧр учурлу болгон, булар экӱни канайтса да jеҥип аларына ол иженген. Jе мында ӱндери jуулбай ундылып калган аймактыҥ башчыларыныҥ бирӱзи, ол тушта Турачак аймактыҥ башчызы болгон Е.Унучакова ӱнин В.Петровко берерде, Владимир Иванович «муниципал фильтрди» сакыбаган jанынаҥ ӧдӧ берген. Турултазында талдаштарда В.Петровко ойнодып ийер айалга тӧзӧлӧ берерде, А.Бердников болушка ороонныҥ президентин В.Путинди «кычырат». Оныҥ чотонгоныла, В.Путин Алтайга келип, оны jӧмӧзӧ, албаты кайда да барбас, ӱндерин ол учун берер, нениҥ учун дезе албаты ортодо В.Путинниҥ тоомjызы сӱрекей jаан. Jе Путинниҥ арказыла республиканыҥ бажына проблема jок ӧдӧ берер деген экинчи ижемjи апыйаттаҥ калган: Бердниковтыҥ алган ӱндери талдаштарда турушкан ӱнбереечилердиҥ «50 процент + 1 ӱн» деген керектӱ турултага jетпей турган. Мындый айалгада талдаштар оноҥ ары улалза, А.Бердниковко экинчи турда jеҥӱ алары сӱрекей алаҥзулу болгон. Оныҥ учун ол тургуза ла бюллетеньдерди булгаар jакылта берген. Талдаштар ӧткӱрер участковый ла аймак кӱреелер Бердниковтыҥ ӱндерин кӧпӧдӧргӧ, тӱниле меҥдей-шиҥдей иштегилейле, кӧп лӧ кӧскӧ илинер jастыралар эткендер, темдектезе, 879 бюллетень сурузы jок jылыйып калган. Кийнинде талдаштар ӧткӱрер республикан кӱрее Алтай Республиканыҥ ла Россия Федерациязыныҥ Ӱстиги Jаргыларына бу бюллетеньдерди ӱнбереечилер, байла, айылдарына апарган деп «серемjиленгилеерде», jаргылар олорло jӧпсинип, jастыралар эдилген болзо, республикан кӱрееде эмес, а участковый кӱреелерде эдилген деп jартагандар, В.Петровто дезе республиканыҥ бастыра участковый кӱреелерин jаргыга берер арга jок болгон. Мындый скандалдардыҥ кийнинде Кремль А.Бердниковтыҥ бажын сыймабаганы jарт, jе ондо уйалар jӱс, коркоор jӱрек бар эмес, ол бастыра бар буруны алтай калыкка илип берген: «Путинди саткан, Россияны саткан», «Путинди ашкарган», «Путинди аткарган», «Россияны jийт, тонойт ло Россияга тӱкӱрет» деп бурулаштар кайдаҥ келген болор деп? В.Путин Бердниковты jӧмӧӧргӧ Алтайга келеле, оныҥ ижи-тожы аайынча айдар jакшы бир де темдек таппай, арга jокто «Алтай — байлу jер» деп куучындаган эди. В.Путинниҥ А.Бердников алтай калыкты jаман сӧстӧрлӧ айткылаганын ла «саткындар» деп jабарлаганын билбес аргазы jок болгон. Ол jайгыда Россияныҥ албатызыла «прямой эфир» ӧткӱрип турарда, туштажуныҥ экраныныҥ «бегущий строказында» бу керек бичилген болгон. Оныҥ учун В.Путинниҥ А.Бердниковтыҥ бӱдӱн албатыны jамандап ла jабарлап койгонына аjару этпегени санандырат ла санааркадат... Темдектезе, оппозиционер А.Навальный кожо jӱрген улузын «че вы стоите, как бараны?» деп арбанарда, В.Путин ого тургуза ла «Что он кричал? „Бараны, вперёд!“ … Разве можно с людьми обращаться как со скотом?» деп аjару эткен эди. Айдарда, ол бисле колбулу учуралда А.Бердниковтыҥ алтай калыкты jаман сӧстӧгӧниле jӧп, jабарлаганына бӱдӱп jат, орус албатыда «молчание — знак согласия» деген кеп сӧс бар ине. Орооныстыҥ президентиниҥ санаа-шӱӱлтези, кӧрӱм-турумы, чындаптаҥ ла, андый болзо, Россия ичинде ӧс калыктар аайынча политика там ла там коомойтып jатканын керелейт эмес пе? Каан jаҥы тужында «инородецтер» болгоныс, большевиктер jаҥды аларда, «нацмен», совет jаҥ тыҥыырда, «чурка» ла «чукча» болгон болзобыс, эмди бисти алды-ӱстин тоолоп туруп айткылаарга jараар боло бергени бу туру?.. Оныҥ учун тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде В.Путинди орооныстыҥ президентине тудар талдаштар кандый аайла ӧдӧри jаан кайкал болуп jат. Баштапкызында, В.Путинниҥ «бастыра россияндардыҥ президенти» болор кӱӱни тыҥ болгоны сезилет, темдектезе, ол талдаштарга jаҥжыкканы аайынча jаҥныҥ партиязы «Единая Россиядаҥ» барбай, самовыдвиженец болуп чыкты, база президенттиҥ администрациязы губернаторлорго талдаштарда явка 70 процент ле В.Путин учун берген ӱндер база 70 процент болор учурлу деп jакылта бергени jаан ла jажыт эмес. Керек мындый болордо, В.Путинге Бердниковтыҥ jайгыда кылынып койгон кыйал кылыгына кыйалтазы jогынаҥ аjару эдер керек болуп jат: корулаарга турган болзо — корулазын, бурулаарга турган болзо — буралазын, ӧскӧртӧ айтса, бу учурал аайынча ачык-jарык айдынзын. Экинчизинде, президенттиҥ администрациязы губернаторлорго талдаштарды ак-чек ӧткӱргилезин деп jакылта бергени база jаан ла jажыт эмес. Мындый jакылта берилгени элдеҥ ле озо 2011-2012 jылдарда Госдуманыҥ ла президенттиҥ талдаштарында фальсификациялар болордо, jаан калалардыҥ албатызы митингтерге чыккандарыла колбулу болгоны jарт. Jӱрӱминде бир де ак-чек талдаш ӧткӱрбеген Бердников эмди канайткай не? Jаман сӧстӧп айткылайла, «саткындар» деп jабарлап койгон албатыга В.Путин учун ӱн берзин деп, ол эмди кандый сӧс-эрмекле баштанарга турган? Чага байрамда «jастырдым» деп айдынарынаҥ, «jаманымды таштагар» деп суранарынаҥ мойноп койды. Бу суракта оныҥ В.Путин чилеп, унчукпай отурып калар аргазы база jок. Бурузын бойына алынбаска турган болзо, «иштеҥ барып jадым» деп угузунаҥ бичийле, добровольный отставкага jӱре берзин, ол тушта В.Путин ле алтай калык ортодо кандый да оҥдошпостор болбос, 70 процент явка да, 70 процент jеҥӱ де бойы келер. В.Путин А.Бердниковко jайгыда болгон керек учун бойыныҥ «эки» эмезе «беш» темдегин тургуспаза, а А.Бердников дезе бойыныҥ кӱӱниле иштеҥ барбаза, алтай калыкка ӱндерин В.Путинге эмес, а ӧскӧ кандидатка берерге келижер, ӧскӧ арга jок: кажы ла кижиде «мен — кижи» деген оҥдомол, кажы ла калыкта «бис — калык» деген оҥдомол бар ине, кижиниҥ кижи болгон кӱӱнин, калыктыҥ калык болгон кӱӱнин jаба базар эмезе jабарлаар тап кемде де jок. Оныҥ да учун А.Бердниковты кыйал ла каршулу кылыгы учун кату каруузына тургузарга, мен Горно-Алтайсктыҥ кала jаргызына Россия Федерациязыныҥ Гражданский Кодексиниҥ 152-чи «защита чести, достоинства и деловой репутации» деген статьязыла бурулазын деп, Россия Федерациязыныє генеральный прокуроры Ю.Чайкага ла Россия Федерациязыныҥ шылу ӧткӱрер комитетединиҥ jааны А.Бастрыкинге Россия Федерациязыныҥ Уголовный Кодексиниҥ 282-чи «возбуждение ненависти либо вражды, а равно унижение человеческого достоинства» деген статьязыла бурулазын деп угузулар бичидим. Горно-Алтайсктыҥ jаргызы мениҥ комудалым аайынча «Бердников Танытпасовты айткылабаган, jабарлабаган» деп jӧмӧбӧгӧн дӧ болзо, А.Бердников алтай калыкты айткылаганыла, jабарлаганыла ол jӧпсинген. Тургуза ӧйдӧ бис (эки кижи) Гражданский Кодекстиҥ 152-чи статьязы аайынча база бир (jаҥы) иск jазайдыс. Эмди В.Путин алтай калыктыҥ айткылатканына ла jабарлатканына аjару этпезе, Бердников бойыныҥ кӱӱниле jамызынаҥ барбаза, талдаштар алдындагы кампания кандый болорын белгелеп ийели. Элдеҥ ле озо А.Бердников «Бердниковтыҥ бульдогторы» деп чололоткон саткындарына иженер. Бу улусты мен «Бердниковтыҥ бульдогторы» эмес, а ӧскӧлӧндире адаар эдим, нениҥ учун дезе олор меге элдеҥ ле озо улу Ярослав Гашектиҥ «Бравый солдат Швейк» деген улу бичигинде «В одном полку у одного офицера был такой же послушный денщик. Он делал все, что пожелает его господин. Когда его спросили, сможет ли он по приказу своего офицера сожрать ложку его кала. Он ответил: «если господин лейтенант прикажет — я сожру, только чтобы в нем не попался волос. Я страшно брезглив» деп айдынган литературный геройго тӱҥей кӧрӱнгилейт. Jе, бот, элдеҥ ле озо Бердников бу «денщиктери» албатыныҥ кулагына илзин деп, бир канча дезинформациялар божодор: «Александр Васильевич jайгыда болгон jастырыштыҥ кийнинде коркышту тыҥ санааркаган ла бурузын алынган, эмди ол алтай албатыга jакшы керектер эдерге токтодынбайт ла токынабайт»; «Александр Васильевич бойыныҥ ордына варяг, гастарбайтер эмес, а jербойыныҥ кижизин, анчада ла алтай кижини арттырарга белетенет»; «Бердников «ручной» болуп калган, алтайларга керектӱ нени ле айтсабыс, ончозын эдерге белен»; «Кызыл-Jаак» талдаштардыҥ кийнинде иштеҥ барар, оныҥ учун ол бу талдаштарда кандый да «роль» ойнобой jат, jе биске ӱндеристи В.Путин учун берер керек, нениҥ учун дезе ол Бердниковтыҥ ордына варяг, гастарбайтер эмес, а jербойыныҥ кижизин, алтай кижини тургузар» деп. Jе керектиҥ чынын алза, бу тӧп-тӧгӱн ле куп-куру куучын болор. Баштапкызында, А.Бердников бойыныҥ ордына алтай кижини качан да арттырбас, ол бисти, алтайларды, кӧрӧр кӱӱни jок болгоны туку милицияда иштеп турардаҥ бери jажыт эмес ине. Темдектезе, бу ла jайгыда президенттиҥ администрациязы оныҥ ордына тургузарга ого бир канча алтайлардыҥ кандидатураларын адаарда, А.Бердников олордыҥ бирӱзин де jаратпаган. Тегин jаратпаган болзо, база болор эди, jе ол бу улусты националисттер ле коррупционерлер деп jабарлайла, кемизи де башчы болор аргазы jок деп jамандап койгон. Экинчизинде, калганчы ӧйдӧ Бердников анаар ла не Москвалай берген деп, бойыныҥ ордына Газпромныҥ кижизин арттырарга куучын-кубый, саду-толыжу ӧткӱрет: Газпромныҥ кижизи республикага башчы болуп келзе, бойы дезе Газпромдӧӧн 500 000 салковой ишjалду ишке сала берерге амадайт. Ӱчинчизинде, алтай аймактарда ла jурттарда «Башкару аймактар ортодо талдаштардыҥ турултазы аайынча сыйлар jарлаар: В.Путин учун ӱнбериште баштапкы jер алган аймак — 80 миллион салковой, экинчи jер алган аймак — 40 миллион салковой, ӱчинчи jер алган аймак — 20 миллион салковой акчаларла кайралдадар» деп тал-табыш jайылып турганын «даст по тысяче долларов алтайцам, и все ноги раздвинут» деп адалган операцияныҥ башталганы деп аайлаар керек... 80, 40, 20 миллион салковой сыйлар, байа бир, орус албатыныҥ «на воде вилами написано» деп айдылганына келишкедий айалга: баштапкызында, ороон jоксыраганын бойоор кӧрӱп jадыгар, азыйгыдый миллиондоп чачатан акча бӱгӱн бюджетте jок, экинчизинде, А.Бердников талдаштарга бойыныҥ акчазын качан да чыгарбас, карамына — карылып ӧлӧр, ӱчинчизинде, бӱгӱн Башкару аймактар ортодо талдаштардыҥ турултазы аайынча сыйлар jарлап турус деп ачык-jарык айдынар аргазы jок, мынайда эткени кӧндӱре подкуп болор, оныҥ учун Бердников талдаштардыҥ кийнинде айткан сӧзинеҥ мойноп ийер. Оныҥ учун аймактардыҥ ла jурттардыҥ башчыларына jазап сананар, jаанада шӱӱр керек болуп jат... Ӧрӧлӧй А.Бердниковты 2014 jылдыҥ талдаштарында jеҥӱни эки ле алтай jуртта, Кош-Агаштыҥ Белтир ле Оҥдойдыҥ Кїпчеген jурттарында алганын билер деп бичиген эдим. Айдарда, оныҥ бу билеринеҥ Улаганныҥ Чибит, Кара-Куjур, Балыкчы ла Кӧӧ jурттарында, Кан-Оозыныҥ Кайсын, Кӧксуу-Оозыныҥ Куjурлу, Шабалинниҥ Апшыйакту jурттарында баштапкы болгон Петровты «экинчи jерге» бу jурттардыҥ ла аймактыҥ башчылары «тӱжӱргендери» jарталат эмес пе? Оныҥ учун келер талдаштарда аймактардыҥ ла jурттардыҥ башчыларына А.Бердниковко албаты ого удура болгонын эмдигештеҥ айдар керек. Ӱжӱркеери, ӱркиири мында керек jок, керек мындый болгонында ол бойы бурулу ине. Мен бу jуукта Белтир ле Кӱпчеген jурттар А.Бердников учун баштапкы jерлерге чыгарында jаан камаанын jетирген политикке ӧнӧтийин туштап, «Келер талдаштарда бу jурттардыҥ улузын булгабагар, албаты канайда ӱнин берерге турган — онойдо ло берзин» деп сураарымда, унчукпады, «jе» де деп, «jок» то деп айтпады, jе айтканым кӧксине илинген деп, кӧзинеҥ кӧрӱнди...

С.Танытпасов